کالیبره کردن طبلک ها در دوربین سلاح

کالیبره کردن طبلک ها در دوربین سلاح

درآمدی بر مسئله

پاسخ به این سوال که: «آیا دوربین خود را کالیبره کرده‌اید؟» معمولا نگاهی خالی و خیره است؛ اکثر تیراندازان چیزی از کالیبره کردن دوربین نمی‌دانند. این مقاله توضیح می‌دهد که چه کسانی و چرا باید به کالیبره کردن توجه کنند و کالیبره کردن را چگونه انجام دهند. در پایان، شما قادر خواهید بود که دوربین خود را کالیبره کرده، بدانید چه می‌کنید، چرا این کار را می‌کنید و نتایج سودمند آن را مشاهده کنید.

فرض می کنیم که شما، یعنی یک فرد تیرانداز، گزارشی روزانه و بسیار محتاطانه از ثبت دما، فشار، شدت وزش باد و مقدار عددی تاثیر شرایط طی دوره‌های مختلف را تهیه می‌کنید. فرض کنیم که طبق گزارش شما طی روزهای گذشته، برای اصابت پرتابه به نقطه‌ی هدف در یک روز با ارتفاعی حدود 1000 یارد ، تنظیم طبلک ارتفاع به میزان 40.75 MOA مورد نیاز بود. در حال حاضر، شما به عنوان یک تیرانداز حرفه‌ای می‌دانید که MOA یعنی «دقیقه‌ی زاویه» یا «دقیقه‌ی قوسی» و زمانی که دوربین را تا درجه‌ی 40.75 تنظیم می‌کنید، در اصل دهنه‌ی تفنگ بادی خود را تا میزان 40.75 دقیقه‌ی قوسی (حدود 2.3 ثانیه بر درجه) بالاتر از موقعیت صفر لوله‌ی تفنگ می‌برید.

سوال: از کجا می‌دانید که برای اصابت گلوله از فاصله‌ی 1000 یاردی به مقدار 40.75 MOA نیاز است؟ تنها راه دانستن این است که دوربین آن را به شما نشان دهد. دوربینی تفنگ بادی در اصل یک زاویه سنج به خوبی اصلاح شده است که به شما کمک می‌کند تا لوله‌ی تفنگ را تا زاویه‌ی مشخصی بالا ببرید. نکته‌ی جالب این است که زمانی که زاویه‌ی دوربین را ثبت می‌کنید نمی‌توانید مطمئن باشید که تفنگ بادی تا 40.75 دقیقه‌ی قوسی بالا رفته است؛ تنها می‌دانید که دوربین به شما گزارش می‌دهد که شبکه‌ی دوربین را تا 40.75 دقیقه‌ی قوسی پایین آورده است که باعث می‌شود شما لوله‌ی تفنگ را تا همان اندازه بالا ببرید. بنابراین، سوال واقعی این است که: از کجا می‌دانید دوربین به شما حقیقت را می‌گوید؟ تنها راه دانستن این است که طبلک ارتفاع را روی 40.75 دقیقه، با چرخاندن حلقه به اندازه‌ی 163 کلیک و به مقدار 1/4 MOA در هر کلیک که برابر است با 40.75 دقیقه تنظیم کنید. با این حال، حقیقت این است که شما به «دقت طبلک» اعتماد می‌کنید؛ فرض را بر این می‌گذارید که همه و هر یک از کلیک‌ها در حقیقت برابر با 0.250 MOA است و در نتیجه 40.75 دقیقه را تنظیم کرده‌اید. اما چطور می‌شود اگر هر کلیک 0.248 MOA در هر کلیک باشد؟ یا 0.252 MOA در هر کلیک؟ اگر اولی درست باشد، بنابراین هر زمان که شما طبلک را تنظیم می‌کنید، هر کلیک به شما میزانی تقریبا کمتر از ربع دقیقه‌ی کامل را ارائه می‌دهد. اگر دومی درست باشد، هر کلیک شبکه‌ی دوربین را کمی بیشتر از ¼ دقیقه‌ی مورد انتظار حرکت می‌دهد. بنابراین، اگر هر کلیک فقط 0.248 کلیک باشد، بعد از 163 کلیک، شما فقط 40.42 MOA را تنظیم کرده‌اید؛ به این ترتیب، اگر مقدار کلیک 0.252 باشد، شما در واقع 41.08 MOA را تنظیم کرده‌اید. در هر دو مورد، این خطای کوچک و کمتر از 1% مقدار کلیک باعث خطای 1/4 MOA در مقدار واقعی تنظیم شده می‌شود.        

ممکن است بگویید: «خب که چی؟ من روی فلان دوربین تفنگ بادی، 40.75 MOA را تنظیم کردم و نقطه‌ی نشان را زدم. برایم مهم نیست که چه مقداری را واقعا تنظیم کرده‌ام. تنظیمات دوربین برای فلان  رنج را می‌دانم و حتی می‌دانم مقدار آن تحت دما و فشار چقدر است. برایم مهم نیست که ارتفاع واقعی چقدر باشد» این قضاوتی درست است. اما در صورتی که دوربین را جابجا کنید چطور؟ تنها در صورتی که دوربینی جدید دقیقا همان خطای مقدار کلیک را داشته باشد، که به ندرت این اتفاق می‌افتد، اطلاعات گزارش روزانه‌ی شما دیگر دقیق یا قابل اعتماد نخواهد بود. اما چطور می‌شود اگر از یک کامپیوتر بالستیک استفاده کنید؟ کامپیوتر احتمالا از نظر ریاضی ارتفاعی صحیح را به شما نشان می‌دهد اما وقتی شما همان ارتفاع را روی دوربینیی با خطای مقدار کلیک تنظیم می‌کنید، در حقیقت نه حاصل محاسبه بلکه مقدار دیگری را تنظیم می‌کنید. مقدار را کمتر یا بیشتر اعمال می‌کنید و نمی‌دانید ایراد کار از کجاست. فرض خواهید کرد که ایراد از برنامه است، در حالی که در واقع ایراد از دوربین شماست.

ممکن است بگویید که خطای مقادیر کلیک در دوربینهای با کیفیت بالا نادر هستند. متاسفانه این امر صحیح نیست. وجود خطای مقادیر کلیک در دوربین هر کارخانه‌ای امکان پذیر بوده و رخ خواهد داد. این خطاها در خط تولید یا مدل بخصوص از دوربین یک کارخانه‌ی بخصوص ثابت نیستند. دو تیرانداز دارای یک نوع دوربین، یعنی از یک مدل و یک کارخانه‌ی تولید کننده، ممکن است مقادیر مختلفی از کلیک داشته باشند. این نقد بر کارخانه‌ی تولید کننده‌ی دوربین وارد نیست، بلکه به سادگی بازتابی از این حقیقت است که دوربینها ابزار مکانیکی با دقت بالایی هستند که کوچک‌ترین تفاوت‌های داخلی در توان آن‌ها، به صورت تغییرات بزرگ و خطای کلیک نشان داده می‌شود. این یک معجزه خواهد بود اگر ببینیم که دوربینهای تفنگ‌های بادی که از یک خط تولید بیرون آمده‌اند، هر بار مقدار کلیک یکسانی دارند. این اتفاق تا زمانی که دوربینها از یک نمایشگر HUD  (با کنترل الکترونیکی) بهرمند نباشند هرگز نخواهد افتاد.

بنابراین باید این حقیقت را بپذیرید که احتمالا دوربین شما مقدار کلیک را اندکی متفاوت از آن چه که بر طبلک درج شده است نشان می‌دهد. اما یک راه حل وجود دارد. اگر بتوانیم مقدار واقعی کلیک را مشخص کنیم، می‌توانیم هر ارتفاع محاسبه شده‌ای را به مقدار مربوط به طبلک برای آن دوربین تبدیل کنیم. با فرض مقادیر بالا، اگر لازم است که ما طبلکی را که مقدار کلیک 0.248 دارد روی 40.75 MOA تنظیم کنیم، 164 کلیک را تنظیم خواهیم کرد که برابر با 41 MOA روی طبلک دوربین خواهد بود. این عمل به درستی ارتفاع 40.75 MOA را فراهم می‌کند. اکنون ممکن است فکر کنید: «چرا خود را به دردسر بیاندازم؟ تفاوت فقط 1/4 MOA است و در 1000 یاردی با 2.5 اینچ مواجه هستیم که اهمیتی ندارد.» و حق با شما خواهد بود؛ احتمالا ارزش این همه زحمت را ندارد. اما اگر در فاصله‌ی 1500 یاردی شلیک کنید چطور؟ یا یک مایل؟ آن خطای کوچک کمتر از 1% به خطای بالقوه‌ی POI (خطای عملیاتی) برای هدف‌های رده‌ی طولانی تبدیل می‌شود. حتی خطاهای کوچک کلیک در فواصل کافی تبدیل به خطاهای بالقوه موثر می‌شوند؛ اگر خطای کلیک عددی کمتر از 1% نبود چطور؟ یا اگر خطا 2% یا 3% بود؟ در خطای سه درصد، این میزان خطا خود را در فواصل تنها 300 یاردی نیز نشان می‌دهد و در فواصل 1000 یاردی کاملا بارز خواهد بود. در واقع طبق تعریف، در خطای 3%، این دوربین احتمالا ناقص است و ضروری است که آن را به کارخانه‌ی تولید کننده برای تعمیر یا تعویض باز گرداند. اما تا زمانی که آن را چک نکردید، چگونه می‌توانستید بدانید که این دوربین ایرادی دارد؟

قبل از این که به نحوه‌ی تشخیص مقدار کلیک دوربین بپردازیم، برخی از دیگر دلایل این تمرین را بررسی می‌کنیم. فرض کنیم که شما یک دوربین میلی رادیانی با طبلک MRAD در اختیار دارید که در هر گردش 9 میلی رادیان دارد. شما دوربین را برای 5  mil اول (در طول مقاله منظور از mil  میلی رادیان است) کالیبره می‌کنید و مشخص می‌کنید که مقادیر کلیک دقیقا روی 0.1 mil در هر کلیک هستند. آیا همین کافی است؟ نه، اصلا کافی نیست. شما باید کل گردش یعنی همه‌ی 9 mil را چک کنید. در حقیقت، اگر بتوانید، بهتر است هر دو گردش یعنی 18 mil را کاملا چک کنید. چرا؟

گاهی دوربین معیوب است و وقتی طبلک را می‌چرخانید، مقادیر مختلفی از کلیک را نشان می‌دهد. گاهی و نه همیشه، تغییر در مقدار کلیک تا زمان کامل شدن دور اول خود را نشان نمی‌دهد. با وجود این که یک خطای مقدار کلیک قابل حل است، تنها در صورتی برطرف می‌شود که مقدار کلیک در سراسر محدوده‌ی حرکات شبکه‌ی دوربین ثابت باشد. اگر مقدار کلیک در بعضی موارد تغییر کند، دوربین معیوب بوده و باید برای تعمیر به کارخانه‌ی تولید کننده بازگردانده شود. با مقادیر مختلف کلیک نمی‌توان کنار آمد، چرا که چنین دوربینیی مقادیر قابل اعتمادی را به شما نشان نمی‌دهد. این دوربین به عنوان یک وسیله‌ی دقت کاملا بی‌مصرف است. اما باز این مسئله مطرح است که چگونه می‌توانستید بفهمید که مقدار کلیک در دوربین شما تا چه اندازه دقیق است ؟

همچنین این راه برای تشخیص مقدار کلیک دوربین به منظور کنترل سلامت کلی دوربین با گذشت زمان و استفاده اهمیت دارد. فرض کنیم که شما دوربین خود را کالیبره کنید و کالیبره کردن نشان دهد که مقدار کلیک دوربین دقیقا همانی است که باید باشد، یعنی 0.25 MOA در هر کلیک. شما از دوربین برای رقابت سال بعد زیاد استفاده می‌کنید و برای آمادگی در جداول رقابتی سال بعد به سرعت آن را برای اطمینان از سلامت کالیبره می‌کنید و متوجه می‌شوید که مقدار کلیک به 0.249 تغییر کرده است. این مسئله اهمیتی ندارد؟ – یا شاید داشته باشد؟ آیا فرسایشی در جریان بوده که مسئول این تغییر در مقدار کلیک است؟ آیا دوربین شما در حال خراب شدن است، به طوری که ممکن است در طول یک مسابقه‌ی مهم از کار بیافتد؟ و یا این که چنین تغییری در مقدار کلیک نشان می‌دهد که شاید یکی از حلقه‌ها کمی شل شده باشد. ایراد ممکن است ساده یا جدی باشد، به هر حال شما نمی‌توانستید آن را به جز از طریق فرآیند کالیبره کردن کشف کنید.

امیدوارم قانع شده باشید که کالیبره کردن دوربین ضرورتی بدون تردید برای تیراندازی حرفه ای است.

همچنین، کالیبره کردن حتی برای کسانی که در فواصل کوتاه شلیک می‌کنند حداقل برای اطمینان از سالم بودن دوربین مفید است. این راهی است برای ایجاد یک فرآیند مربوط به دوربین که حداقل برای مراجعه در آینده مفید است.

چگونه دوربین خود را کالیره کنیم

این فرآیند دشواری نیست، اما به مراتب، نیازمند دقت است.

اول: یک جدول بسازید، به طوری که یک فوت عرض (30.5 سانت ) و 72 (182.88 سانت )اینچ ارتفاع داشته باشد. این ابعاد هیچ ویژگی جادویی ندارند؛ شما فقط می‌خواهید به وسیله‌ی این جدول، حرکات شبکه‌ی دوربین را از بالا تا پایین در فاصله‌ای قابل توجه دنبال کنید. روی محل اصابت منظم پرتابه از بالا تا پایین جدول خطوط نشان ایجاد کنید؛ این خطوط باید به اندازه‌ی کافی تیره باشند تا در فاصله‌ی اندازه گیری ما، که معمولا 100 یارد/متر است، از درون دوربین قابل مشاهده باشند.

تصویر زیر فقط یک نمونه است

دوم: جدول را در محدوده‌ی 100 یاردی قرار دهید. جدول را روی هدف در انتهای محدوده قرار دهید و اطمینان حاصل کنید که کاملا عمودی باشد .

سوم: به نیمکت تیراندازی بازگردید و تفنگ بادی خود را تنظیم کنید. فاصله‌ی بین سطح جدول و طبلک دوربین خود را اندازه گیری کنید. این فاصله باید خیلی دقیق باشد؛ هر چه این فاصله دقیق‌‍‌تر باشد بهتر است؛ البته نه کمتر و نه بیشتر از یک فوت. در صورتی که بهترین اندازه گیری شما از فاصله مقدار تقریبی کمتر یا بیشتر از یک یارد باشد، قادر به کالیبره کردن نخواهید بود، چرا که محاسبه‌ی دقیق نیازمند فاصله‌ی دقیق شبکه‌ی دوربین تا سطح هدف است. اختلاف میان استفاده از 100 یارد و 101 یارد کافی است تا نتایج حاصل از محاسبه‌ی مقدار کلیک تغییر کنند. برخی برای بالا بردن دقت از لیزر مسافت یاب استفاده می‌کنند که دقت کمتر یا بیشتر از یک فوت را دارد؛ برخی هم در واقع فاصله را بررسی می‌کنند، نشانه گذاری کرده و یک فضای کالیبره‌ی دائمی ایجاد می‌کنند. از هر روشی که استفاده می‌کنید، باید مقدار فاصله‌ای را بدست آورید که نسبت آن به فاصله‌ی واقعی حداقل 99.6% باشد. ما برای مثال خود در اینجا، فرض می‌کنیم که محدوده‌ی فاصله 101.5 یارد است.

چهارم:اکنون می‌توانید از تنظیم دوربین روی صفر 100 یارد/متر شروع کنید و به نقطه‌ی هدف شلیک کنید . فرض می‌کنیم که ساچمه دقیقا به وسط نقطه‌ی هدف اصابت کرد، طبلک را تا  mils 3  = 10 MOA  تنظیم کنید و چندین بار شلیک کنید. یک بار دیگر 3 mils  یا MOA) 10) را تنظیم کنید و دوباره شلیک کنید. این کار را تا زمان تنظیم حداقل یک دور ارتفاع و اگر هنوز روی سطح جدول جایی باقی مانده است تا زمان نزدیک شدن به آخرین نقطه‌ی جدول ادامه دهید. برای این مثال، ما فرض می‌کنیم که تا 192 کلیک (48 MOA) دوربین MOA خود که مساوی با 139 کلیک( 13.9 Mil ) برای دوربین Mil است را تنظیم کرده‌ایم.

اگر شما قصد اجرای این برنامه‌ی شلیک را ندارید، می‌توانید از جدول برای اندازه گیری میزان حرکت رتیکل دوربین استفاده کنید به این صورت که دوربین را یا تفنگ بادی که دوربین به آن متصل است را در جایی محکم جاسازی کنید، به صورتی که هنگام کلیک دهی دوربین، وضعیت خود تفنگ تغییر نکند. دوربین را روی صفر مورد نظر تنظیم کنید و علامت افقی رتیکل دوربین را دقیقا روی قسمت بالای خط نشان اول جدول قرار دهید. سپس طبلک را نیز تا mil 3 = 10 MOA)) تنظیم کنید. خواهید دید که همان طور که این کار را انجام می‌دهید، شبکه‌ی دوربین به سمت پایین حرکت می‌کند. برای هر محل اصابت فرضی یادداشت تهیه کنید که دوربین روی کدام قسمت جدول قرار می‌گیرد. در این مورد دقیق عمل کنید و محتاط باشید .

پنجم: در این مرحله، جمع آوری اطلاعات پایان می‌یابد. جدول را به نیمکت تیراندازی بیاورید با مداد هر جایی که مرکز شبکه‌ی دوربین هنگام بررسی روی آن قرار گرفته است را خطوط نشان بگذارید با استفاده از یک خط کش فاصله‌ی میان بالای جدول تا هر جایی که پس از اعمال کلیک ها مرکز شبکه دوربین روی آن قرار گرفته است را اندازه گیری کنند .

اگر مقدار کلیک در طبلک یکنواخت است فاصله‌ی کل را از بالاترین قسمت جدول تا آخرین نقطه نشان روی جدول محاسبه کنید.

اگر شلیک انجام داده اید، همین اندازه گیری را انجام دهید.

ششم: حالا مقدار کلیکی را که بر اساس حرکت واقعی شبکه‌ی دوربین طبق جداول محاسباتی وجود دارد را محاسبه کنید. سه نکته وجود دارد که باید بدانیم: 1) محدوده‌ی دقیق تا سطح جدول (محدوده) در مثال ما، 101.5 یارد است؛ 2) فاصله‌ی میان بالای جدول تا آخرین خطوط نشان (یا  محل اصابت) در پایین جدول (یا فاصله‌ی میان پایین جدول تا آخرین خطوط در بالای جدول) (که فاصله‌ی جدولی نامیده می‌شود) و 3) تعداد کلیک‌های طبلک که برای پوشش دادن کل فاصله لازم است (کلیک‌ها).

ابتدا، ما زاویه‌ی حرکت شبکه‌ی دوربین روی جدول را محاسبه می‌کنیم. به این منظور به یک ماشین حساب نیاز خواهیم داشت (و مبنا را بر درجه و معکوس «رادیان» قرار می‌دهیم). ارکتانژانت «مقدار معکوس تقسیم بر اضلاع مجاور مثلث» را بدست می‌آوریم، به طوری که محدوده‌ی فاصله‌ی طبلک تا جدول به عنوان ضلع مجاور و فاصله‌ی جدولی به عنوان ضلع مقابل باشد. آرکتانژانت زاویه‌ی مشمول متقاطع با شبکه‌ی دوربین از شروع اندازه گیری تا پایان، یعنی فاصله‌ی جدولی، را به ما ارائه می‌دهد.

               زاویه‌ی مشمول = مقدار آرکتانژانت (فاصله‌ی جدولی تقسیم بر محدوده) 

مهم: فاصله‌ی جدولی و محدوده باید واحد اندازه گیری یکسانی داشته باشند، به طوری که اگر فاصله‌ی جدولی را با اینچ اندازه گیری می‌کنید، محدوده نیز باید به اینچ باشد؛ اگر به واحد سانتی‌متر باشد، محدوده نیز باید به سانتی‌متر باشد. به عنوان مثال، اگر فاصله‌ی جدولی 51 اینچ و محدوده‌ی بین طبلک و جدول 101.5 یارد باشد، حاصل «101.5 یارد» ضرب در «36 اینچ در یارد» برابر با 3654 اینچ خواهد بود. بنابراین، زاویه‌ی تقاطع در طول مدت جمع آوری اطلاعات از ابتدا تا انتها برابر است با:

             زاویه به درجه = مقدار آرکتانژانت (51 تقسیم بر 3654)

                                = مقدار آرکتانژانت (0.0139573071)

                                = 0.799642865 درجه

به عبارت دیگر، در فاصله‌ی 101.5 یاردی، این 51 اینچ مقدار 0.7996 درجه که شبکه‌ی دوربین از بالا تا پایین حرکت کرده است را نشان می‌دهد. اما یک زاویه در کل درجه‌ها برای ما فایده‌ای ندارد. ما به این زاویه در واحد MOA یا Mils نیاز داریم (که به چگونگی اندازه گیری دوربینی ما از زاویه‌ها بستگی دارد). بنابراین، ما آن زاویه را به واحد MOA یا Mil تبدیل می‌کنیم:

              MOA = زاویه در درجه * 60 دقیقه بر درجه (دقیقه‌ی قوسی)

                        = 0.799642865 * 60

                        = MOA 47.9785719

یا

                Mil = زاویه در درجه * 17.45329252 میلیمتر بر درجه

                       = 0.799642865 * 17.45329252

                       = 13.9564008 میلیمتر

این یعنی فاصله‌ی افقی 51 اینچ در 101.5 یارد برابر است با MOA 47.9785719 یا 13.9564008 میلیمتر. دانستن این که فاصله‌ی جدولی به واحد MOA است یا Mils به ما اجازه می‌دهد تا مقدار کلیک دوربینی خود را بدانیم، چرا که می‌دانیم چه تعداد کلیک برای پوشش کامل فاصله‌ی روی جدول مورد نیاز است. بنابراین حالا به سادگی آن را بر تعداد کلیک‌های طبلک مورد نیاز برای طی کردن مقدار Mils یا MOA تقسیم می‌کنیم:

           MOA تقسیم بر کلیک = 47.9785719 MOA تقسیم بر 192 کلیک

                                         = 0.249888395

                                         ≈ 0.25 MOA بر کلیک

          Mil تقسیم بر کلیک = 13.95640083 Mils تقسیم بر 139 کلیک

                               = 0.100405761 Mils بر کلیک

                              ≈ 0.100 Mils بر کلیک

ما رقم را به نزدیک‌ترین هزارم گرد می‌کنیم، چرا که وقتی اندازه گیری ما از طبلک تا سطح جدول کمتر یا بیشتر از یک فوت بود، دلیلی ندارد نتایج را دقیق‌تر بدست آوریم. اما محاسبات را برای خودتان انجام دهید تا ببینید که آیا دقت کمتر یا بیشتر از یک یارد کافی خواهد بود یا نه. من فکر می‌کنم مشاهده خواهید کرد که نتایج در محدوده‌ی 99 یاردی با نتایج محدوده‌ی 100 یاردی و یا 101 یاردی متفاوت خواهند بود. اما دقت کمتر یا بیشتر از یک فوت کاربردی‌تر به نظر می‌رسد. البته، اگر توانستید میزانی دقیق‌تر از این پیدا کنید، واقعا در جستجوی آن باشید.

تا اینجا ما مقدار کلیک را برای محدوده‌ی قابل توجهی از حرکات شبکه‌ی دوربین روی جدول محاسبه کردیم. اگر فواصل میان هر قسمت از حرکت ضرورتا یکسان باشد، پس وظیفه‌ی ما به پایان رسیده است، چرا که این نشان دهنده‌ی یک مقدار کلیک ثابت است. با این حال، اگر تفاوت‌های قابل توجهی میان قسمت‌ها وجود داشته باشد، این یعنی مقدار کلیک، زمانی که طبلک می‌چرخد، تغییر خواهد کرد. باید وقت بیشتری را برای محاسبه‌ی مقدار کلیک برای چندین قسمت صرف کنید تا ببینید که آیا مقادیر کلیک به صورت قابل توجهی تغییر می‌کنند یا خیر و اگر پاسخ مثبت است، باید با تولید کننده در مورد تعمیر دوربین صحبت کنید. با این حال، اگر با نتیجه‌ای غیرمعمول یا فوق‌العاده بد مواجه شدید، تردید نکرده و اندازه گیری را تکرار کنید. ما در اینجا با ضرورت ابزار اندازه گیری بسیار دقیق سروکار داریم، بنابراین اگر امری دور از ذهن اتفاق افتاد، به احتمال زیاد این اتفاق حاصل یک اندازه گیری بی دقت بوده است.